بسمه تعالی

«ضامن آهو» در آثار اسلامی

ضامن آهو از فضایل منسوب به امام رضا(ع) است و در دوره ­های اخیر به­ گونه ­ای شهرت یافته که در مجالس جشن و عزای آن امام(ع) یاد و لقب آن حضرت شمرده می­ شود. قدیمی ­ترین خبر این داستان گزارش صدوق(م381) از سليطيِ نیشابوری از حاکم رازی از ابومنصور پسر عبدالرزاق طوسی(م352) است.[1]ابومنصور گوید: در جوانی زائران رضوی را آزار می ­دادم و زاد و توشه آنان را می ­گرفتم. روزی با یوز شکاری به تعقیب آهویی پرداختم، که به دیوار مرقد امام(ع) پناه آورد. یوز از نزدیک شدن به آن خودداری کرد و آهو از شکاف دیوار، داخل حرم شد. وارد حرم شدم، آهو را نیافتم، وارد آن شکاف شدم، جز پشگل و ادرار آن حیوان چیزی ندیدم. این سبب شد با خداوند عهد کنم، جز به نیکی با زائران رفتار نکنم و خود نیز پیوسته برای حل مشکلات به زیارت آن امام(ع) می­ رفتم و حاجت ­روا می ­شدم.[2] این خبر در آثار بعدی چندان انعکاسی ندارد و در عصر صفوی گسترش یافت.[3]

داستان آهو در همین دوره به گونه ­های دیگری نیز نقل شد. ابرقوهی(م808) مؤلف کتاب فردوس التواریخ [4]آهو را متفاوت با صدوق و این­ گونه بیان کرده که حاکم سلجوقی فرزند بیماری داشت، که به توصیه پزشکان نیازمند تفریح و صید بود. او در پی صید آهويي بود، که به قبر امام رضا(ع) پناه آورد و اسبان از تعقیب آهو بازایستادند. حاکم­زاده با تعجب از اسب پیاده شد، با کمال ادب وارد حرم شد، خود را روي مرقد شريف انداخت، درمان خود را از امام رضا(ع) خواست و شفا يافت. سلطان سنجر با شنیدن این کرامت، بارگاهی بر مزار آن حضرت ساخت.[5]

این خبر نیز در منابع بعدی انعکاسی نیافت و با خبر صدوق نیز، به لحاظ محتوا متفاوت و در ترسیم زمان وقوع حادثه مشترک است، که این رخدادپس از حیات امام(ع) و حدود یک قرن و نیم پیش از سلطان سنجر بوده که در سال 479 به دنیا آمده و 536 کشته شده است. ابن حَمّاد، محدث و شاعر امامیه درقرن چهارم پناه ­آوردن آهو به امام رضا(ع) را این گونه به نظم کشید: مردمان نشسته بودند که ماده آهویی از امام(ع) پناه خواست، کسی که پدرش مرتضی (ع) است و پیوسته در حال تزکیه و تعالی و بلندمرتبه شدن است.
 سروده ابن حماد گرچه در منابع یافت نشد تا بتوان بهتر در باره آن نظر داد، اما برخلاف خبر بسطامی، داستان را مربوط به پیش از عصر سلجوقیان بیان می کند و منافاتی نیز با خبر صدوق ندارد، زیرا براساس قواعد عرب، عرف مردم و ضرورت شعری، می تواند مراد ابن حماد از «لاذ به» «لاذ بقبره» باشد. اما ابن شهرآشوب(م588) شعر ابن حماد را ذیل حضور امام(ع) در نیشابور آورده و افزوده­ ای نیز بر آن ندارد. شعر ابن حماد و خبر ابن شهرآشوب  نیز چندان مورد استقبال منابع بعدی قرار نگرفته و حتی مجلسی از نقل آن خودداری کرده است، جز این که بحرانی و قمی به اعتماد ابن شهرآشوب آن را بازگو کرده اند.[6]

بنابراین، پناه آوردن در زمان حیات امام(ع)، پیشینه­ ای فراتر از قرن ششم ندارد، که در این صورت نیز چگونگی رویداد دانسته نیست، جز این­که منابع محلی در زمان ­های بعد چنین آورده ­اند که، امام(ع) برای آزادی آهویی که پناه آورده بود، خواست مبلغی به شکارچی بپردازد، که نپذیرفت. آهو به امام(ع) ‌گفت: دو بچه شیرخوار، گرسنه‌ و منتظر دارم. ضمانت کنید تا بر­گردم و امام چنین ‌کرد و آهو بازگشت، سبب اعجاب شکارچی، مسلمان شدن وی و آزادی خود شد. نفیسی و حقیقت این حادثه را در راه سمنان به دامغان دانسته و سبب نام گذاری دشت آهوان شمرده­ اند.[7] برخی دیگر سبب نام­گذاری را این دانسته­ اند که آهوانی به امام(ع) خبر دادند که مخالفان قصد کشتن او را دارند.

اگر مسیر هجرت امام(ع) از مدینه به مرو از راه بصره به اهواز و از آنجا به یزد و نیشابور باشد، نه از طریق کوفه، قم و دامغان، تردید در این خبر بیشتر می­ شود.[8]

آنچه مهم می نماید این که داستانی بی ­پایه مورد قبول دوره های بعد واقع شده، ادبیاتی به وجود آورده، مکان ­هایی به خود اختصاص داده [9]و سرودهایی را از «قرن نهم» پدید آورده،[10]که موجب شگفتی محققان است. گفتگوی آهو با رسول خدا(ص)،[11] امام سجاد(ع)[12] و امام صادق(ع)[13] نیز با اسنادی متفاوت و محتوایی هم افق چنین بیان می کند کهآهوی در بندِ صیاد، برای شیردادن فرزندش، درخواست ضمانت کرد، سپس باز­گشت و صیاد با دیدن این اتفاق، آهو را رها کرد.با صرف نظر از بررسی سندی و محتوایی این اخبار، می ­توان احتمال داد که ضمانت امام رضا(ع) فراهم ­آمده ­ای از مجموع اخبار پیش ­گفته است که در قرن ششم به بعد، متأثر از تاریخ­ نگاری محلی و به احتمال تأثیرپذیرفته از اخبار اهل سنت جلوه کرده است.

منابع

آقابزرگ تهراني (م 1389)، الذريعة الي تصانيف الشيعه، بيروت، دار‌الاضواء، 1403.

ابن‌ شهرآشوب، محمدبن علي(م588ق)، مناقب آل ابي طالب، تحقيق لجنة من اساتذة النجف الاشرف، نجف، مكتبة الحيدريه،    1376ق.

بحرانى اصفهانى، عبدالله(م1130)‏، مستدرك عوالم العلوم و المعارف، قم، مؤسسة الإمام المهدي(عج)، 1413.

بيهقي، احمد بن حسين(م458)، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشريعه، تحقيق عبدالمعطي قلعجي، بیروت، دارالكتب العلميه، 1405.

حر عاملى، محمدبن حسن(م1104ق)، ‏إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات‏، ‏بیروت، اعلمی، 1425.

حقيقت، عبدالرفيع(معاصر)، تاريخ سمنان، (بی­جا، بی­نا، بی­تا).

خَصيبي، حسين‌بن حمدان (م334)، الهداية الكبري، بيروت، البلاغ، 1411.

راوندی، مرتضی(م1378ش)، تاريخاجتماعىايران‏، تهران، نگاه، 1382.

صدوق، محمدبن علي (م381)، عيون اخبار الرضا(ع)، تحقيق حسين اعلمي، بيروت، الاعلمي، 1404.

صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، تحقیق کوچه­باغی، تهران، اعلمی، 1404ق.

طبراني، سليمان­بن احمد(م360)، المعجم الکبير، تحقيق حمدي عبدالحميد، قاهره، مکتبة ابن تيميه، (بي­تا).

طوسي، محمدبن حسن (م460)، الامالي، تحقيق مؤسسة البعثة، قم، دار‌الثقافه، 1414.

عرفان­منش‏، جلیل(معاصر)، جغرافياى تاريخى هجرت امام رضا عليه­السلام از مدينه تا مرو، مشهد، بنياد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، 1376ش‏.

قطب راوندی(م573)، قصص الانبياء، تحقيق عرفانيان يزدي، قم، الهادی، 1418ق.

قمى(محدث)، شيخ عباس(م1359)، منتهى الآمال في تواريخ النبي و الآل‏، قم، دليل ما، 1379ش‏.

مجلسي، محمدباقر (م1111)، بحار الانوار، بيروت، موسسة‌الوفاء مصحَّح، 1403.

مفيد، محمدبن محمد (م413)، الاختصاص، تحقيق علي‌اكبر غفاري و محمود زرندي، بيروت، دار المفيد، 1414.

مقريزي، احمد بن علی(م845)، اِمتاع الاَسماع، تحقيق محمد عبدالحميد النميسي، بیروت، دارالكتب العلميه، منشورات محمد علي بيضون، 1420ق.

مناوي، محمد عبدالرئوف(م1031)، فيض القدير شرح الجامع الصغير، تحقيق احمد عبدالسلام، بیروت، دارالكتب العلميه، 1415.

 میرآقایی، سیدهادی، ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی، فصلنامه فرهنگ مردم، ش43-44، 1391، ص11-22.

[1]. ابومنصور طوسى حاکم خراسانی­تبار مشهد بود، «شاهنامه ابومنصورى» به فرمان او در سال 346ق منثور شد و همین پایه شاهنامه فردوسی گردید. راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ج8، ص132. صدوق یک سال پس از مرگ ابومنصور به خراسان رفته و گویا این رخداد را در همان سفر از وزیر ابومنصور به نام مُعمری شنیده است.

[2]. صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج2، ص318؛ نک: همان، ص312.

[3]. حر عاملی، اثبات الهداة، ج4، ص352؛ مجلسی، بحار الانوار، ج49، ص334؛ بحرانی، مستدرک عوالم العلوم، ج22، ص541.

[4]. مجلسی از کتاب فردوس التواریخ تنها همین خبر را نقل کرده است و دو تن کتابی به این نام داشته­اند: یکی خسروبن عابد ابرقوهی(م808) آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج16، ص165، که بخش نخست کتابش در باره تاریخ انبیا است(راوندی، قصص الانبیاء، ص25) و دیگری مولانوروزعلي فرزند محمدباقر بسطامي مشهدی(1237/1309ق)، که کتابش در باره تاریخ خراسان وشرح­حال امام رضا(ع) است و تاریخ طوس نیز نامیده می­شود؛ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج3، ص56 و 263. مجلسی به لحاظ زمانی از بسطامی نمی­تواند نقل کند.

[5]. مجلسی، بحار الانوار، ج48، ص328؛ آقابزرگ، الذریعه، ج2، ص263.

[6]. ابن شهرآشوب، مناقب، ج3، ص459؛ بحرانی، مستدرک عوالم العلوم، ج22، ص151؛ قمی (محدث)، منتهی الامال، ج3، ص1773.

[7]. نفیسی، سعید، فرهنگ نامه پارسی، ج۱، ص۱۹۰؛ حقيقت، عبدالرفيع، تاريخ سمنان، ص45 به نقل از میرآقایی.

[8]. نک: عرفان­منش‏، جلیل(معاصر)، جغرافياى تاريخى هجرت امام رضا عليه­السلام از مدينه تا مرو، مشهد، بنياد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، 1376ش‏.

[9]. به عنوان نمونه بقعه امام ضامن در كُنارستان شوشتر.

[10]. نک: میرآقایی، ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی، فصلنامه فرهنگ مردم، ش43-44، 1391، ص11-22.

[11]. طبرانی، المعجم الکبیر، ج23، ص331؛ بیهقی، دلائل النبوه، ج6، ص34. روایات مختلف این گفتگو را بنگرید مقریزی، امتاع الاسماع، ج5، ص238-242 و طوسی، الامالی، ص453.

[12]. خصیبی (هدایة الکبری، ص216) آن را از امام صادق(ع) و مفید (الاختصاص، ص199) خبر دیگری را از امام باقر(ع) نقل کرده است.

[13]. صفار، بصائر الدرجات، ص369 و مفید، الاختصاص، ص298.

                                                                                         حسین حسینیان مقدم

                                                                                                   1396/05/16